همه چیز درباره جغد

کلینیک دامپزشکی دکتر افشار

جغدها به راسته بوفیان (Strigiformes) تعلق دارند. برای این راسته در فارسی نامهای زیادی پیشنهاد شده است مانند شب شکران ، چون اغلب در شب شکار می‌کنند، جغد شکلان چون اغلب شبیه جغد هستند و جغدها گروه بزرگی از این راسته را تشکیل می‌دهند. این پرندگان دارای صورتی مسطح و چشمانی درشت می‌باشند. پرهای بسیار نرم و پر پشت دارند. پرواز آنها بدون صدا انجام می‌شود.

این پرندگان گردن کوتاهی دارند. گوشهای راسته بوفیان از پرهایی که تغییر شکل یافته است پوشیده شده است و نسبت به گوش سایر پرندگان بزرگتر است. در بعضی نواحی حتی در ایران در زمان قدیم جغد را شوم می‌دانستند در صورتی که این پرندگان بسیار زیبا و حتی مفید هستند و چون از موشها تغذیه می‌کنند در بسیاری از ممالک دارای ارزش و اهمیت می‌باشند و در بعضی نقاط به این پرنده نگهبان شب باغ ما نام گذاشته‌اند.

شکل ظاهری جغد طوری است که هرکسی به‌راحتی می‌تواند آن را بشناسد. این جانور سری بزرگ و پهن دارد و انبوهی از پر به شکل یک نعلبکی، دور چشم‌هایش را می‌پوشاند. چشم‌های جغد بزرگ هستند و مثل انسان، درست در قسمت جلوی صورتش قرار گرفته‌اند؛ در حالی که چشم‌های پرندگان دیگر در دو طرف سرشان قرار دارد. البتّه جغد نمی‌تواند مانند انسان‌ها، چشم‌هایش را حرکت دهد و به اطراف خود نگاه کند. این جانور برای دیدن اطراف، باید سرش را بچرخاند.

تفاوت اصلی جُغد با پرندگان شکاری در آن است که جغد، شبها شکار می‌کند. چشمهای جغد بسیار حساس است و حتی در نور خیلی کم می‌تواند ببیند. بعضی از جغدها دارای چنان قدرت شنوایی هستند که می‌توانند یک طعمه را در تاریکی مطلق تشخیص دهند جغدها در همه قاره‌ها به استثناء قطب جنوب مشاهده شده اند.کوچکترین جغد، جغد کوتوله آمریکای شمالی می‌‌باشد طول آن فقط 15 سانتیمتر (6 اینچ) یعنی به بزرگی یک گنجشک است اما علیرغم اندازه کوچکش یک پرنده پر سرو صدا است خصوصا«در فصل تولید مثل وقتی که نوع نر از درون سوراخ لانه اش برای جلب توجه پرنده ماده آواز می‌‌خواند. تخم جغد همیشه به فاصله چند روز می‌‌شکند و نوزاد به دنیا می‌آید در صورتی که کمبود غذا وجود داشته باشد این جوجه بزرگتر است که نهایتا زنده می‌‌ماند.جغد کوتوله، شب زی است بوسیله پرواز بر فراز زمین طعمه اش را شکار می‌کند او گاهی بوسیله شیرجه رفتن از محل استقراش بر روی شاخه به طرف طعمه او را شکار می‌کند.

جغدها برای شکار در شب کاملا تناسب دارند آنها دارای چشمهای بزرگ رو به جلو هستند که استفاده از هر دو چشم را در یک زمان برای او میسر می‌‌سازد و دید دو چشمی را فراهم می‌کند. نوک پرهای جغد به شکلی طراحی شده که در هنگام حمله به طعمه صدای پرها کم باشد منقار قلاب شل نیرومندش به همراه چنگالهای قوی او برای نگه داشتن طعمه به کار می‌رود. جغدها همیشه طعمه خود را درسته می‌‌بلعند و بعد از آنکه قسمتهای مفید آن را هضم کردند مابقی آن را به شکل تفاله از راه دهان بیرون می‌‌اندازند تفاله جغد که از قطعات استخوان تکه‌های پر، موی حیوانات و پوسته پشت حشرات تشکیل می‌شود کاملا’ نشان دهنده غذای خورده شده توسط جغد می‌‌باشد.

نحوه زندگی

بوفیان به ساختن لانه علاقه‌ای ندارند و اغلب از مکانهایی مانند شکافها در کوهها ، تنه درختها ، ساختمانهای کهنه و خراب ، برجها ، غارها برای آشیانه استفاده می‌نمایند. تخمها روی زمین آشیانه بدون هیچگونه پوشش گذاشته می‌شوند. تخمها تقریبا گرد یا کمی تخم مرغی شکل است. تعداد تخمها 3 الی 4است. اگر غذای آنها فراوان باشد به 12 تا می‌رسد.

این پرندگان با پیرامون خود سازش دارند و در زمستان جوجه‌دار می‌شوند و این امر در زمانی خواهد بود که بچه موشهای صحرایی فراوان باشند. جوجه‌ها کور و بسیار پر خورند و بدنشان از کرکهای ریزی پوشیده شده است و برای پر در آوردن باید دوره زیادی بگذرد. اغلب این پرندگان نر و ماده باهم از جوجه‌ها نگهداری می‌کنند و در مقابل دشمن جسورانه از جوجه ها دفاع می‌کنند.

نحوه تغذیه

نوع تغذیه‌ی جُغدها به محلِّ زندگی و اندازه‌ی آن‌ها بستگی دارد. بعضی از جغدها، جانورانی مثل موش و موش صحرایـی می‌خورند. جغدهای بزرگ‌تر، خرگوش، سنجاب و سمور را هم شکار می‌کنند. برخی از آن‌ها از حشرات و پرندگان کوچک تغذیه می‌کنند. برخی هم با ماهی‌گیری شکم خود را پر می‌کنند. این دسته از جغدها توی آب‌های کم‌عمق شیرجه می‌زنند و با چنگال‌های تیزشان، ماهی‌ها را به دام می‌اندازند

تولید مثل

پرنده نر غالبا’ فقط یک همسر اختیار می کند اما گزارشاتی نیز مبنی بر اختیار کردن چند همسر از طرف یک جغد انبار نر به ثبت رسیده است. پرنده ماده در ماه آوریل تا اوایل می بین 2 تا 18 تخم ( عموما’ 4 تا 7 تخم ) می گذارد که باید بین 29 تا 34 روز روی آنها بخوابد. پرنده نر در این مدت برایش غذا می آورد و در نهایت هر دو پرنده به اتفاق از جوجه ها مراقبت می کنند. تولید مثل در این پرندگان، سالی یکبار اتفاق می افتد و جغد های انبار جوان در یکسالگی به بلوغ جنسی می رسند.

چشم های قوی

جغدها قدرت بینایـی زیادی دارند. این قدرت باعث می‌شود که آن‌ها حتّی در تاریکی شب بتوانند شکار خود را ببیند. برخی از جغدها هم از قدرت شنوایـی بسیار بالایـی برخوردارند و در نتیجه، شکار خود را از طریق شنیدن صدای آن، ردیابی می‌کنند.

تیزپرواز

جغدها بسیار تیز پروازند، پرواز آنها بی صدا است. آن‌ها برخلاف ظاهر آرامشان، هنگام شکار، با سرعت زیادی به سمت صیدشان شیرجه می‌روند و در یک چشم به هم زدن، آن را به چنگ می‌آورند. چنگال‌های تیز جغد، در گرفتن شکار، کمک زیادی به او می‌کنند. منقار نیرومند و قلّاب مانندش هم او را در خوردن شکار یاری می‌دهد.

بعضی از آنها گوشپرهای مشخصی دارند . پاهای پوشیده از پر دارند . تک‌زی هستند و بیشتر آنها روی درخت زندگی می کنند . نر و ماده آنها همشکل است ولی ماده‌ها بزرگترند .

در سوراخ‌ها ، آشیانه‌های متروک و روی زمین لانه می سازند . طعمه خود را یکجا می بلعند و از پستانداران ، پرندگان ، خزندگان ، دوزیستان ف ماهی ها ، حشرات و خرچنگ‌ها تغذیه می کنند

جغدهای بزرگ ، جغدهای کوچک

دانشمندان تاکنون 45 گونه‌ جغد شناسایـی کرده‌اند. کوچک‌ترین گونه، فقط 15 سانتی‌متر طول دارد؛ امّا طول بدن بزرگ‌ترین گونه به 76 سانتی‌متر می‌رسد.

انتخاب لانه

جغدها لانه نمی‌سازند. آن‌ها جایـی را به عنوان لانه انتخاب و در همان‌جا زندگی می‌کنند. سوراخ‌های موجود در تنه‌ی درختان، غارها، انبارهای قدیمی و خراب و لانه‌های زیرزمینی، از جاهایـی است که این پرندگان برای زندگی برمی‌گزینند. جغدهای ماده بین 3 تا 4 تخم می‌گذارند. نوزاد جغد 2 تا 3 ماه باید در لانه بماند تا به‌قدر کافی بزرگ شود.

آیا جغد شوم است ؟

در باورهای اجتماعی ایران زمین غالب دیدگاه ها در ارتباط با جغد منفی و امیخته با خرافه است بدین سبب به دیدن جغد وی را با سنگ مورد هدف قرار داده و وی را بد شگون میدانند .به عنوان مثال در نقاطی از گیلان شنیدن صدای جغد نشان از رسیدن خبری نا مبارک و نا میمون دارد به همین علت با ایجاد صدا و راندن وی سعی بر دور کردن صدا از خانه دارند ،گاها چوب نیم سوخته ای را به سمت وی پرتاب میکنند و بلند میگویند (اتش از من ،گوشت از قصاب) اگر جغد رو به قبله پرواز کرد بلا دفع میشود اما در غیر این صورت صاحبخانه باید صدقه دهد و انفاق کند و ……..تا بلا رفع شود . در ارتباط با صدای جغد نیز این باور وجود دارد که اگر جغد گریه کند ،خوش است و اگر خنده کند بد یمن و با شنیدن صدای وی میگویند (میمنت خانم،خوش امدی) شاید بد نباشد قیاس کنیم منزلت جغد را در اوستا و ایین باستان ایران را ، با باورهای امروزه اجتماعی در باره شومی جغد که شور بختانه سینه به سینه نقل میشود، در جایی که از وی به نام اشوزشت یاد میگردد و فراری دهنده دیوها و نام وی به معنی دوست داشتن و دوستدار راستی اورده شده وحکایاتی که در ارتباط با به وجود امدن وی از ناخن و کلام اوستا در زبان وی وجود دارد و چهره داریوش دوم با تاجی قلم خورده به نقشی از بوف و……

در متن های کهن باستانی جغد را ‘هو مورو’ می خواندند. یعنی پرنده دانا. حتما بیاد دارید که در کتابهای قصه نیز این پرنده عینک به چشم دارد و به بقیه حیوانات پند و اندرز می دهد.

اما شومی جغد بعد از ورود اعراب به ایران بر سر زبان ها افتاد چون غذای این پرنده مار و مارمولک و موش بود، در واقع غذای اعراب آن دوران را میل می کرد و اعراب آن را پرنده ای شوم می دانستند چرا که غذای آنها را می خورد.

در کتاب اوستا از جغد با نام اشوزشت یاد شده و وی را فراری دهنده دیوها و پلیدیها خوانده اند یا در نسخی دیگر وی را به بهمن مرغ و مرغ زوبره و هومن مرغ و شب اویز(مرغ شب ) خوانده اند و به خواص دارویی وی بارها اشارت کرده اند مانند :فراری دهنده مار و افعی -خون با روغن به جهت دوای افت – زهره با خاکستر به جهت شب ادراری -دل و جگر به جهت قولنج – خوردن چشم به واسطه افزونی قدرت بینایی در شب، خوردن تخم و شراب به واسطه ترک شرابخواری یا به نقل از کلیله و دمنه بردن ان به نبرد به واسطه زیادی قدرت و توان و …….

مرغ حق

یکی از کوچک‌ترین انواع جغد، مرغِ حق است، اندازه اش 19 سانتی‌متر است. این پرنده روی شاخه‌های درختان زندگی می‌کند. مرغ حق معمولاً تمام شب را بی‌حرکت و ساکت روی شاخه‌ها می‌نشیند و هر از گاهی با صدایـی لرزان، سکوت شب را می‌شکند. صدای این پرنده طوری است که بعضی از مردم فکر می‌کنند «حق، حق» می‌گوید. به همین دلیل اسم آن را «مرغ حق» گذاشته‌اند.

این پرنده با دو نشانه ، یعنی اندازه خیلی کوچک و داشتن گوشپر مشخص می شود ( گرچه گوشپرهایش همیشه واضح دیده نمی شود ) هنگامی که احساس خطر کند گوشپرهایش را نشان می دهد و در هنگام آرامش آنها را می خواباند ، پر و بال آن پر از خطوط موج‌دار و خال‌های قهوه‌ای مایل به خاکستری است، که خود را در میان درختان به طرز شگفت آوری استتار می کند. در مقایسه با جغد کوچک ؛ سری کوچکتر و برآمده‌تر دارد . جثه‌اش از پرنده مزبور لاغرتر و در سمت دم بارکتر و دمش نیز درازتر است . برخلاف جثه کوچکی دارد صدای یکنواخت آن خیلی مشخص است ، بیشتر هنگام شب فعالیت می کند ، منبع غذایی مرغهای حق بسیار گسترده بوده و شامل انواع حشرات بزرگ ، کرم خاکی ، دوزیستان ، خزندگان ، پستانداران کوچک مثل موش و خفاش ، ماهی و پرندگان کوچک می باشند.

جغد انبار

سرش به شکل یک قلب بزرگ است. پاهایی بلند و دمی کوتاه و چهار گوش دارد. زیر بدنش سفید و بال ها و پشتش قهوه ای کم رنگ هستند. در کل پروازش در شب انسان را به یاد ارواح می اندازد. بیش از 30 زیرگونه در سراسر گستره زیستگاهی این پرنده یافت می شود که عمدتا’ در شدت رنگ آمیزی بال و پر با هم تفاوت دارند؛ برای مثال جغد های انبار شمال اروپا به مراتب رنگ های تیره تری دارند تا آنها که زیستگاهشان انگلستان است.

زیستگاه اصلی : اروپا ( غیر از اسکاندیناوی ) ، جنوب آسیا ، آفریقا و بخش هایی از آمریکا و استرالیا

وضعیت زندگی: معمولا’ به صورت جفت یا انفرادی زندگی می کنند و جفت ها تا زنده هستند با هم می مانند. روزها را در ساختمان های مزارع ، درختان تو خالی یا غارها و در آشیانه خود سپری می کنند و عمده فعالیت آنها در شب اتفاق می افتد.

کلینیک دامپزشکی دکتر افشار